Römisches Recht ^
Definitionen
Juristische Grundbegriffe (Gaius, Inst. 1, 1-8; Ü)
(Gaius: röm Jurist der klass. Zeit. Sein Werk, die älteste systematische Darstellung des röm. Privatrechts, entstand um 160 n. Chr. und stellt die Grundlage für das ABGB dar.)
1. Omnes populi, qui legibus et moribus reguntur, partim suo
proprio, partim communi omnium iure utuntur. Nam quod quisque
populus ipse sibi ius constituit, id ipsius proprium est vocaturque
ius civile, quasi ius proprium civitatis. Quod vero naturalis
ratio inter omnes homines constituit, id apud omnes populos peraeque custoditur vocaturque ius gentium, quasi quo iure omnes gentes utuntur. Populus itaque Romanus partim suo proprio, partim communi omnium hominum iure utitur. ...
2. Constant autem iura populi Romani ex legibus, plebiscitis,
senatus consultis, constitutionibus principum, edictis eorum,
qui ius edicendi habent, responsis prudentium.
3. Lex est, quod populus iubet atque constituit. Plebiscitum est,
quod plebs iubet atque constituit. Plebs autem a populo eo distat,
quod populi appellatione universi cives significantur, connumeratis
et patriciis; plebis autem appellatione sine patriciis ceteri
cives significantur; unde olim patricii dicebant plebiscitis se
non teneri, quia sine auctoritate eorum facta essent; sed postea
lex Hortensia lata est, qua cautum est, ut plebiscita universum
populum tenerent: Itaque eo modo legibus exaequata sunt.
4. Senatus consultum est, quod senatus iubet atque constituit;
idque legis vicem optinet, quamvis [de ea re] fuerit quaesitum.
5. Constitutio principis est, quod imperator decreto vel edicto
vel epistula constituit. Nec umquam dubitatum est, quin id legis
vicem obtineat, cum ipse imperator per legem imperium accipiat.
6. Ius autem edicendi habent magistratus populi Romani. Sed amplissimum
ius est in edictis duorum praetorum, urbani et peregrini, quorum
in provinciis iurisdictionem praesides earum habent; item in edictis
aedilium curulium, quorum iurisdictionem in provinciis populi
Romani quaestores habent; nam in provincias Caesaris omnino quaestores
non mittuntur, et ob id hoc edictum in his provinciis non proponitur.
7. Responsa prudentium sunt sententiae et opiniones eorum, quibus
permissum est iura condere. Quorum omnium si in unum sententiae
concurrunt, id, quod ita sentiunt, legis vicem optinet; si vero
dissentiunt, iudici licet quam velit sententiam sequi; idque rescripto
divi Hadriani significatur.
8. Omne autem ius, quo utimur, vel ad personas pertinet vel ad
res vel ad actiones....
De iustitia et iure (Institutiones 1, 1; Ü)
Iustitia est constans et perpetua voluntas ius suum cuique
tribuens. Iurisprudentia est divinarum atque humanarum rerum notitia,
iusti atque iniusti scientia. ... Iuris praecepta sunt haec: honeste
vivere, alterum non laedere, suum cuique tribuere.
Ulpianus libro primo institutionum pr(aefatio):
Iuri operam daturum prius nosse oportet, unde nomen iuris descendat. Est autem a iustitia appellatum: nam, ut eleganter Celsus definit, ius est ars boni et aequi.
§ 1 Cuius merito quis sacerdotes nos appellet: Iustitiam namque colimus et boni et aequi notitiam profitemur, aequum ab
iniquo separantes, licitum ab illicito discernentes, bonos non solum metu poenarum, verum etiam praemiorum exhortatione efficere cupientes, veram – nisi fallor – philosophiam, non simulatam, affectantes.
§ 2 Huius studii duae sunt positiones, publicum et privatum. Publicum ius est, quod ad statum rei Romanae spectat, privatum, quod ad singulorum utilitatem: Sunt enim quaedam publice utilia, quaedam privatim. Publicum ius in sacris, in sacerdotibus, in magistratibus consistit. Privatum ius tripertitum est: Collectum etenim est ex naturalibus praeceptis aut gentium aut civilibus.
Rechtsfälle
Emptio et venditio contrahitur, cum de pretio convenerit, quamvis nondum pretium numeratum sit ac ne arra quidem data fuerit; nam quod arrae nomine datur, argumentum est emptionis et venditionis contractae.
Qui alienum quid iacens lucri faciendi causa sustulit, furti
obstringitur, sive scit cuius sit sive nescit; nihil enim ad furtum
minuendum facit, quod, cuius sit, ignoret. Quodsi dominus id dereliquit,
furtum non fit eius, etiamsi ego furandi animum habuero; nec enim
furtum fit, nisi sit cui fiat.
Schatzfund (Paulus, Ad edictum XXXI = Dig. 41, 1, 31, 1; Ü)
Thesaurus est vetus quaedam depositio pecuniae, cuius non exstat
memoria, ut iam dominum non habeat; sic enim fit eius, qui invenerit,
quod non alterius sit. Alioquin si quis aliquid vel lucri causa
vel metus vel custodiae condiderit sub terra, non est thesaurus;
cuius etiam furtum fit.
Der Eber in der Schlinge (Proculus; Dig. 41, 1, 55; Ü)
In laqueum, quem venandi causa posueras, aper incidit; cum eo haereret, exemptum eum abstuli: Num tibi videor tuum aprum
abstulisse? Et si tuum putas fuisse, si solutum eum in silvam
dimisissem, eo casu tuus esse desisset an maneret? Et quam actionem
mecum haberes, si desisset tuus esse, num IN FACTUM dari oporteret, quaero. Respondit: Laqueum videamus, ne intersit, in publico an in privato posuerim, et, si in privato posui, utrum in meo an in alieno, et, si in alieno, utrum permissu eius, cuius fundus erat, an non permissu eius posuerim; praeterea utrum in eo ita haeserit aper, ut expedire se non possit ipse, an diutius luctando expediturus se fuerit. Summam tamen hanc puto esse, ut, si in meam potestatem pervenit, meus factus sit. Sin autem aprum meum factum in suam naturalem laxitatem dimisisses et eo facto meus esse desisset, actionem mihi IN FACTUM dari oportere, veluti responsum est, cum quidam poculum alterius ex nave eiecisset.
Besitzerwerb (de acquirenda possessione) (Paulus, Ad edictum
L = Dig. 41, 2, 3, 1. 14ff; Ü)
Paulus libro quinquagesimo quarto ad edictum. Possideri autem
possunt, quae sunt corporalia. Et apiscimur possessionem corpore
et animo, neque per se animo aut per se corpore. Quod autem diximus
et corpore et animo acquirere nos debere possessionem, non utique
ita accipiendum est, ut, qui fundum possidere velit, omnes glebas
circumambulet: sed sufficit quamlibet partem eius fundi introire,
dum mente et cogitatione hac sit, uti totum fundum usque ad terminum
velit possidere. ...
Nerva filius (ait) ... feras bestias, quas vivariis incluserimus,
et pisces, quos in piscinas coiecerimus, a nobis possideri. Sed
eos pisces, qui in stagno sint, aut feras, quae in silvis circumsaeptis
vagantur, a nobis non possideri, quoniam relictae sint in libertate
naturali; alioquin etiam si quis silvam emerit, videri eum omnes
feras possidere, quod falsum est. Aves autem possidemus, quas
inclusas habemus, aut si quae mansuetae factae custodiae nostrae
subiectae sunt. Quidam recte putant columbas quoque, quae ab aedificiis
nostris volant, item apes, quae ex alveis nostris evolant et secundum
consuetudinem redeunt, a nobis possideri.
Si ex plostro lapis ceciderit et quid ruperit vel fregerit,
Aquiliae actione plostrarium teneri placet, si male composuit
lapides et ideo lapsi sunt.
Aliquando audis causam inter duos, quorum duorum alter est
dives et alter pauper; et contingit, ut pauper habeat causam malam,
dives autem bonam. Si tu non es eruditus, videris tibi bene facere,
si quasi pauperem miseratus iniquitatem illius abscondas et contegas,
et velis eum iustificare, ut quasi causam bonam habere videatur.
Et si reprehensus eris, quod male iudicavisti, respondebis: "Novi
ego et scio, sed pauper erat, misericordia ei debebatur."
Contingit, ut duo homines habeant causam apud iudicem. Nemo
nisi suam iustam dicit causam; nam si iniquam putaret causam suam,
iudicem non quaereret. Et ille se putat iustam causam habere,
et ille. Veniunt ad iudicem. Antequam proferatur sententia, ambo
dicunt: "Amplectimur iudicium tuum; quidquid iudicaveris,
non respuemus. Iudica quid vis, tantum iudica!" Ambo amant
iudicem, antequam iudicet. Cum autem dicta erit sententia, contra
unum erit; et neuter eorum scit, contra quem futura sit.
Rechtsgeschichte
Aus den Zwölftafelgesetzen (ca. 450 v. Chr.; Ü)
"fons omnis publici privatique iuris" (Livius 3,
34, 6)
SI IN IUS VOCAT, ITO. NI IT, ANTESTAMINO. IGITUR EM CAPITO.
(I 1)
(ito - er soll gehen; ni = nisi; antestamino
- sie sollen als Zeugen aufgefordert werden; em = eum; capito
- er soll festnehmen)
SI MEMBRUM RUPIT, NI CUM EO PACIT, TALIO ESTO. (VIII 2)
paco 3 - gütlich beilegen
SI NOX FURTUM FAXSIT, SI IM OCCISIT, IURE CAESUS ESTO. (VIII
12)
nox = noctu; faxsit = fecerit; im = eum; occisit
= occiderit
PATRONUS SI CLIENTI FRAUDEM FECERIT, SACER ESTO. (VIII 21)
Iubemus igitur vobis antiquorum prudentium, quibus auctoritatem
conscribendarum interpretandarumque legum sacratissimi principes
praebuerunt, libros ad ius Romanum pertinentes et legere et elimare,
ut ex his omnis materia colligatur, nulla (secundum quod possibile
est) neque similitudine neque discordia derelicta, sed ex his
hoc colligi, quod unum pro omnibus sufficiat.
Sed cum omnia percontabamur, a viro excelso Triboniano suggestum
est duo paene milia librorum esse conscripta et plus quam tricies
centena milia versuum a veteribus effusa, quae necesse esset omnia
et legere et perscrutari et ex his, si quid optimum fuisset, eligere.
Nomen libris imposuimus digestorum seu pandectarum, quia omnes
disputationes et decisiones in se habent legitimas et, quod undique
fuit collectum, hoc in sinus suos receperunt, in centum quinquaginta
paene milia versuum totum opus consummantes. Tanta autem nobis
antiquitati habita est reverentia, ut nomina prudentium taciturnitati
tradere nullo patiamur modo; sed unusquisque eorum, qui auctor
legis fuit, nostris digestis inscriptus est.
IN NOMINE DOMINI NOSTRI IESU CHRISTI IMPERATOR CAESAR FLAVIUS
IUSTINIANUS ALAMANNICUS GOTHICUS FRANCICUS GERMANICUS ANTICUS
ALANICUS VANDALICUS AFRICANUS PIUS FELIX INCLITUS VICTOR AC TRIUMPHATOR
SEMPER AUGUSTUS CUPIDAE LEGUM IUVENTUTI
Imperatoriam maiestatem
non solum armis decoratam, sed etiam legibus oportet esse armatam,
ut utrumque tempus et bellorum et pacis recte possit gubernari
et princeps Romanus victor exsistat non solum in hostilibus proeliis,
sed etiam per legitimos tramites calumniantium iniquitates expellens,
et fiat tam iuris religiosissimus quam victis hostibus triumphator.
Quorum utramque viam cum summis vigiliis et summa providentia
annuente Deo perfecimus. Et bellicos quidem sudores nostros barbaricae
gentes sub iuga nostra deductae cognoscunt et tam Africa quam
aliae innumerosae provinciae post tanta temporum spatia nostris
victoriis a caelesti numine praestitis iterum dicioni Romanae
nostroque additae imperio protestantur. Omnes vero populi legibus
iam a nobis vel promulgatis vel compositis reguntur. ...
Cumque hoc Deo propitio peractum est, Triboniano ... nec non Theophilo
et Dorotheo ... convocatis specialiter mandavimus, ut nostra auctoritate
nostrisque suasionibus componant Institutiones, ut liceat vobis
prima legum cunabula non ab antiquis fabulis discere, sed ab imperiali
splendore appetere. ... Igitur post libros quinquaginta digestorum
seu pandectarum, in quos omne ius antiquum collatum est (quos
per eundem virum excelsum Tribonianum nec non ceteros viros illustres
et facundissimos confecimus), in hos quattuor libros easdem institutiones
partiri iussimus, ut sint totius legitimae scientiae prima elementa.
Alamannicus ... Africanus: Ehrentitel des Kaisers
nach unterworfenen Völkern