Codicillus latinus ^
AD USUM STUDENTIUM IURISPRUDENTIAE


Download © 2003 by Robert Wallisch
HTML-Version und ergänzende Übungen, Morphologietest + Vokabelliste von Clemens Weidmann (+ Informationen zur LV).
https://latein.univie.ac.at/ius/codicillus.htm

Vorbemerkung

Das vorliegende Arbeitsheft bietet eine speziell für die juristische Fachsprache relevante Einführung in lateinische Formenlehre und Syntax. Der Codicillus ist jedoch nicht zum Selbststudium geeignet, sondern eigens für die Situation der entsprechenden Lehrveranstaltung an der juridischen Fakultät Wien entwickelt.
Übersetzungsübungen für zu Hause finden sich im Anhang. Es wird empfohlen, diese Übungen erst beim Erreichen der angegebenen Lektionen zu versuchen.
Das für die Prüfung vorausgesetzte Vokabelrepertoire besteht aus dem Minimalwortschatz plus allen im Codicillus vorkommenden Wörtern.
Daher sind als ergänzendes Arbeitsmaterial sowohl ein lateinisch-deutsches Wörterbuch als auch ein parallel zu den Lektionen geführtes Vokabelheft unerlässlich.

(VERBALFORMEN, PRÄSENSSTAMM UND PERFEKTSTAMM, AKTIV UND PASSIV)

Das lateinische Verbum existiert in zwei Formen: Präsensstamm (linearer Aspekt der Handlung) und Perfektstamm (punktueller Aspekt der Handlung).

Vom Präsensstamm werden die Zeiten Präsens, Imperfekt und Futur; vom Perfektstamm die Zeiten Perfekt und Plusquamperfekt gebildet.
Wörterbücher listen Verben nach deren Präsenstamm (Präsens, 1. Person Singular) auf.
Der Perfektstamm, dessen Gestalt aus dem Präsenstamm nicht sicher erschlossen werden kann, ist im Wörterbuch (in den sogenannten Stammformen) angegeben und sollte mit jedem Vokabel mitgelernt werden.

Präsensstamm (aktiv)

>>Das Präsens der romanischen Sprachen im Vergleich
Französisch Italienisch Spanisch Latein
aimer amare amar amare
j'aime
tu aimes
il aime (-t-il)
nous aimons
vous aimez
ils aiment
amo
ami
ama
amiamo
amate
amano
amo
amas
ama
amamos
amais
aman
amo
amas
amat
amamus
amatis
amant
Die Zeiten des lateinischen Präsensstammes werden folgendermaßen gebildet:
Wortstamm + Bindevokal + (Zeitsuffix) + Personalendung
Aktive Personalendungen im Latein (für alle Zeiten des Präsensstamms gleich):
ich: -o oder -m
du: -s
er, sie, es: -t
wir: -mus
ihr: -tis
sie: -nt

Zeitsuffixe:
Präsens: fehlt
Imperfekt: -ba-
Futur: -bi-

Bindevokale:
Nach den verschiedenen Bindevokalen unterscheidet man mehrere Konjugationstypen. Die wichtigsten sind:

A- Konjugation:

Infinitiv auf -are >> iudicare (=urteilen, Recht sprechen)
>Präsens:
iudic - o ("Wörterbuchform")
iudic - a - s
iudic - a - t
iudic - a - mus
iudic - a - tis
iudic - a - nt

>Imperfekt:
iudic - a - ba - m
iudic - a - ba - s
iudic - a - ba - t
iudic - a - ba - mus
iudic - a - ba - tis
iudic - a - ba - nt

E- Konjugation:

Infinitiv auf -ére >> tenére (= halten)
>Präsens:
ten - e - o ("Wörterbuchform")
ten - e - s
ten - e - t
ten - e - mus
ten - e - tis
ten - e - nt

>Imperfekt:
ten - e - ba - m
ten - e - ba - s
ten - e - ba - t
ten - e - ba - mus
ten - e - ba - tis
ten - e - ba - nt

Konsonantische Konjugation:

Infinitiv auf -ere >> dícere (= sagen)
>Präsens:
dic - o ("Wörterbuchform")
dic - i - s
dic - i - t
dic - i - mus
dic - i - tis
dic - u - nt

>Imperfekt:
dic - e - ba - m
dic - e - ba - s
dic - e - ba - t
dic - e - ba - mus
dic - e - ba - tis
dic - e - ba - nt

i- Konjugation:

Infinitiv auf -ire >> audire (= hören)
>Präsens:
aud - i - o ("Wörterbuchform")
aud - i - s
aud - i - t
aud - i - mus
aud - i - tis
aud - iu - nt

>Imperfekt:
aud - ie - ba - m
aud - ie - ba - s
aud - ie - ba - t
aud - ie - ba - mus
aud - ie - ba - tis
aud - ie - ba - nt

Übungsbeispiele:
>Vokabeln
damnare = verurteilen
liberare = befreien
dare = geben
accusare = anklagen
iubere = befehlen
videre = sehen
absolvere = freisprechen
delinquere = ein Verbrechen begehen
agere = (ver)handeln
facere = machen, tun
finire = beenden, begrenzen
vincire = fesseln

Bestimmen und übersetzen Sie folgende Formen:
videbas
absolvebant
liberamus
accusant
finiebat
iubent
datis
facio
agebam
damnabas
videtis
absolvunt
liberant
accusabas
finit
iubebas
damus
faciebant
agitis
damnatis
vident
liberabant
accusabamus
finiebam
dabas
faciebamus
damnas
videbamus
absolvis
liberabatis
accusant
finiunt
iubent
das
faciebam
damnatis
videbat
absolvo
liberant
agebat
accusat
faciunt
vinciebas
delinquebatis

Präsensstamm (passiv)
Um das Passiv der oben vorgestellten Zeiten des Präsenstammes zu bilden, genügt es die aktiven Personalendungen gegen die passiven auszutauschen. Die übrigen Elemente bleiben unverändert. Also:

Wortstamm + Bindevokal + (Zeitsuffix) + Personalendung (passiv!)
Passive Personalendungen (für alle Zeiten des Präsensstamms gleich):
ich: -or oder -r
du: -ris
er, sie, es: -tur
wir: -mur
ihr: -mini
sie: -ntur

Die Passiven Infinitive lauten:
-ari (iudicari)
-eri (teneri)
-i (dici)
-iri (audiri)

Beispiel für die passiven Formen:
>Präsens Passiv:
ten - e - or
ten - e - ris
ten - e - tur
ten - e - mur
ten - e - mini
ten - e - ntur

>Imperfekt Passiv:
ten - e - ba - r
ten - e - ba - ris
ten - e - ba - tur
ten - e - ba - mur
ten - e - ba - mini
ten - e - ba - ntur

Bestimmen und übersetzen Sie folgende Formen:
videbar
absolvitur
liberamini
accusabatur
finimini
iubetur
accusor
dabatur
agebatur
damnabantur
videtur
absolvimini
liberantur
accusaris
finiris
iubetur
damnabatur
agitur
vincior
delinquitur

Perfektstamm (aktiv)
Die Zeiten des Perfektstammes (Perfekt und Plusquamperfekt) werden folgendermaßen gebildet:
Perfektstamm + zeitspezifische Personalendung

Personalendungen des Perfekt (für alle Konjugationen gleich):
ich: -i
du: -isti
er, sie, es: -it
wir: -imus
ihr: -istis
sie: -erunt

Personalendungen des PlusquamPerfekt (für alle Konjugationen gleich):
ich: -eram
du: -eras
er, sie, es: -erat
wir: -eramus
ihr: -eratis
sie: -erant

Bildung des Perfektstammes
Der Perfektstamm ist aus dem Präsensstamm nicht sicher zu erschließen und muss daher (wie ein eigenes Vokabel) im Wörterbuch nachgeschlagen u/o gelernt werden. Im Wörterbuch ist der unregemäßige Perfektstamm durch die Form der 1. Person Singular angegeben. Lässt man die Endung -i weg bleibt der reine Perfektstamm.
z.B.: dixi (Perfekt von dicere) >> dix - i >> Perfektstamm = dix-

>>Dennoch gilt:
Die meisten Verben der A-Konjugation haben den Perfektstamm auf -av
z. B.: damnare >> Perfektstamm = damnav >> Perfekt = damnav - i (= ich habe verurteilt)

Perfektstämme bisher bekannter Verben:
iudicare >> Perfektstamm = iudicav (+ i >> Perfekt = iudicavi)
accusare >> Perfektstamm = accusav (+ i >> Perfekt = accusavi)
dare >> Perfektstamm = ded (+ i >> Perfekt = dedi)

tenére >> Perfektstamm = tenu (+ i >> Perfekt = tenui)
iubére >> Perfektstamm = iuss (+ i >> Perfekt = iussi)
vidére >> Perfektstamm = vid (+ i >> Perfekt = vidi)

dícere >> Perfektstamm = dix (+ i >> Perfekt = dixi)
absólvere >> Perfektstamm = absolv (+ i >> Perfekt = absolvi)
ágere >> Perfektstamm = eg (+ i >> Perfekt = egi)
fácere >> Perfektstamm = fec (+ i >> Perfekt = feci)
delínquere >> Perfektstamm = deliqu (+ i >> Perfekt = deliqui)

audire >> Perfektstamm = audiv (+ i >> Perfekt = audivi)
finire >> Perfektstamm = finiv (+ i >> Perfekt = finivi)
vincire >> Perfektstamm = vinx (+ i >> Perfekt = vinxi)

Beispiel der Perfektstamm-Zeiten anhand von "dicere, dico, dixi": >>Perfekt
dix - i
dix - isti
dix - it
dix - imus
dix - istis
dix - erunt

>>PlusquamPerfekt
dix - eram
dix - eras
dix - erat
dix - eramus
dix - eratis
dix - erant

Übungsbeispiele
Bestimmen und übersetzen Sie folgende Formen (=> vollständige Sätze):
vidit
absolvit
liberaverat
deliquistis
accusaverunt
finivit
iussimus
dederat
feci
egeram
damnavistis
dixit
tenuerat
audivimus
iudicavi
vidisti
accusaverat
liberavit
iusserant
finiveratis
dedistis
egisti
damnavimus
dixeras
tenuerant
audiveramus
iudicavistis
vidistis
absolvimus
liberaveras
iussistis
fecisti
dederam
dixerunt
egit
deliqueras

(VOKALISCHE DEKLINATIONEN, ADJEKTIV)

Die O-Deklination (meist maskulin)
  Singular Plural
Nominativ dolus doli
Genetiv doli dolorum
Dativ dolo dolis
Akkusativ dolum dolos
Ablativ dolo dolis

Die A-Deklination (meist feminin)
  Singular Plural
Nominativ causa causae
Genetiv causae causarum
Dativ causae causis
Akkusativ causam causas
Ablativ causâ causis

Die neutrale O-Deklination
  Singular Plural
Nominativ delictum delicta
Genetiv delicti delictorum
Dativ delicto delictis
Akkusativ delictum delicta
Ablativ delicto delictis

Die Deklination des vokalischen Adjektivs (z.B. bonus 3)
  maskulin sing. feminin sing. neutrum sing.
Nominativ bonus bona bonum
Genetiv boni bonae boni
Dativ bono bonae bono
Akkusativ bonum bonam bonum
Ablativ bono bona bono
  maskulin plur. feminin plur. neutrum plur.
Nominativ boni bonae bona
Genetiv bonorum bonarum bonorum
Dativ bonis bonis bonis
Akkusativ bonos bonas bona
Ablativ bonis bonis bonis
Musterwörter der vokalischen Deklinationen

causa
causa prima
causa publica
dolus
dolus malus
dolus praemeditatus
dolus repentinus
animus
animus domini
legatum
legatum debiti
legatum per piam causam
delictum
delictum continuum

Funktionen des Ablativs:
Der bloße Ablativ (nur Hauptwort mit Ablativendung, ohne Präposition) erfüllt zahlreiche Funktionen, die in den modernen europäischen Sprachen von Präpositionen geleistet werden. Diese Funktionen ergeben sich aus den Fragen nach dem:

>>Vokabeln
Substantive
causa = Grund, Ursache, juristisch: Rechtssache
mora = Verzögerung, Verzug

dolus = List, juristisch: Vorsatz
fiscus = Staatskasse
animus = Geist, Gesinnung, juristisch: Absicht
dominus = Herr, Eigentümer
virus (neutrum !!) = Gift, Virus

legatum = Hinterlassenschaft
debitum = Schuld (finanziell)
factum = Tatsache
argumentum = Argument
periculum = Gefahr
delictum = Verbrechen

nemo = Niemand
casus = Fall, Unglücksfall, Zufall

Adjektive
primus 3 (= primus - prima - primum) = erster
publicus 3 = öffentlich
bonus 3 = gut
malus 3 = böse
praemeditatus 3 = vorbedacht
repentinus 3 = plötzlich
pius 3 = fromm
continuus 3 = dauerhaft

Pronomen
se = sich
ipse = selbst

Verben
nocére = schaden
valére = gelten
erubéscere = erröten
sentire = fühlen, wahrnehmen

Beispiele zum Gebrauch des bloßen Ablativs
fisco
dolo praemeditato
hora tertia

Übung zur Übereinstimmung von Substantiv und Adjektiv
deklinieren Sie: poeta bonus (=> interaktives Übungsprogramm)

Übungssätze mit aktiven Verbalformen
Periculum in mora.
Casum sentit dominus.
Casus nocet domino.
Contra facta non valent argumenta.

Übungssätze mit passiven Verbalformen
Damnatur.
Nemo tenetur se ipsum accusare.

Allgemeine Übungssätze
Servus amico domini nuntium apportavit.
Muros oppidi adversarii ascenderant.
Romani gladiis et scutis pugnabant.
Adversarii oppido expelluntur.
Romani castra vallo fossaque muniebant.
Incolas curis liberamus.
Liberi fabulis pulchris poetarum delectantur.

(KONSONANTISCHE DEKLINATIONEN)

Die konsonantische Deklination maskulin und feminin
  Singular Plural
Nominativ lex leges
Genetiv legis legum
Dativ legi legibus
Akkusativ legem leges
Ablativ lege legibus

Die konsonantische Deklination des Neutrum
  Singular Plural
Nominativ ius iura
Genetiv iuris iurum
Dativ iuri iuribus
Akkusativ ius iura
Ablativ iure iuribus

Musterwörter der konsonantischen Deklinationen

lex, legis f.
fraus, fraudis f.
actor, actoris m.
actio, actionis f.
ius, iuris n.
corpus, corporis n.
corpus delicti
corpora delicti
Kombination verschiedener Deklinationen (=> interaktives Übungsprogramm)
  Singular Plural
Nominativ lex bona leges bonae
Genetiv legis bonae legum bonarum
Dativ legi bonae legibus bonis
Akkusativ legem bonam leges bonas
Ablativ lege bona legibus bonis

Übungssätze zur konsonantischen Deklination

De minimis non curat praetor.
Adversus periculum naturalis ratio permittit se defendere.
Furiosi voluntas nulla est.
Silent leges inter arma.

Allgemeine Übungssätze

Legibus obligamur.
Imperatori plebs honores magnos tribuit.
Originem urbium saepe ignoramus.
Cives iniuria vexabantur.
Ab imperatoribus Romanis multa bella gerebantur.
(Präpositionen/Subjunktionen/ Hilfsverb "esse"/Modalverb "posse")
Präsens der französischen, spanischen und lateinischen Hilfsverben "être", "ser" und "esse" (= sein)
Französisch Spanisch Latein
je suis
tu es
il est
nous sommes
vous êtes
ils sont
soy
eres
es
somos
sois
son
sum
es
est
sumus
estis
sunt

Imperfekt der italienischen, spanischen und lateinischen Hilfsverben "essere", "ser" und "esse" (= sein)
Italienisch Spanisch Latein
ero
eri
era
eravamo
eravate
érano
era
eras
era
éramos
erais
eran
eram
eras
erat
erámus
eratis
erant

Perfekt der italienischen, spanischen und lateinischen Hilfverben "essere", "ser" und "esse" (= sein)
Italienisch Spanisch Latein
fui
fosti
fu
fummo
foste
furono
fui
fuiste
fue
fuimos
fuisteis
fueron
fui
fuisti
fuit
fuimus
fuistis
fuerunt

Präsens, Imperfekt und Perfekt des lat. Modalverbs "posse" (= können)
Präsens Imperfekt Perfekt
pos-sum
pot-es
pot-est
pos-sumus
pot-estis
pos-sunt
pot-eram
pot-eras
pot-erat
pot-eramus
pot-eratis
pot-erant
pot-ui
pot-uisti
pot-uit
pot-uimus
pot-uistis
pot-uerunt

Die wichtigsten Präpositionen mit dem Akkusativ:
ad = zu, an bei
in = nach, in
post = nach, hinter
ante = vor
per = durch

Die wichtigsten Präpositionen mit dem Ablativ:
in = in, auf
cum = (gemeinsam) mit
coram = angesichts
a/ab = von
ex/ e = aus
de = von (herab), über (thematisch)
sine = ohne
pro = für, anstelle von

Beispiele zum idiomatischen Gebrauch der Präpositionen
(versuchen Sie die bekannten Ausdrücke zu übersetzen)
ab initio
ad acta
ad manus
ad notam
coram iudice
coram publico
cum laude
summa cum laude
cum tempore
ex contractu
ex nunc
ex tunc
ex post
ex re
in vitro
ad usum proprium
=> weitere Beispiele

Die wichtigsten Subjunktionen zur Einleitung von Nebensätzen:
cum = als, wenn
si = wenn, falls
postquam = nachdem
dum = während, solange
ubi = sobald
quamquam = obwohl
quod = weil, dass
sed = aber, sondern

Übungssätze zu den Subjunktionen:
Consules, ubi populum audiverunt, in curiam venerunt. (Ü)
Quamquam hostes pacem petiverant, pugnare non desierunt. (Ü)
Dum spiro, spero. (Ü)
Multi, cum accusantur, fugere temptant. (Ü)
=> weitere Beispiele

(E-, U- und I- Deklination)

Die E-Deklination (meist feminin)
  Singular Plural
Nominativ res res
Genetiv rei rerum
Dativ rei rebus
Akkusativ rem res
Ablativ re rebus

Die U-Deklination (meist maskulin)
  Singular Plural
Nominativ casus casus
Genetiv casus casuum
Dativ casui casibus
Akkusativ casum casus
Ablativ casu casibus

Musterwörter

res
res publica
fides
bona fide
casus
casus belli
usus
ususfructus (oder usufructus)
vis
vis maior

Übungssätze zu allen Deklinationen und Passiv
Bona fides praesumitur.
Confessio pro veritate accipitur.
Contra rem iudicatam nemo audietur.
Delinquitur autem aut proposito aut impetu aut casu.
Ius publicum privatorum pactis mutari non potest.
Mandatum morte solvitur.
Res iudicata pro veritate accipitur.
Tua res agitur.
Non deest rei publicae consilium neque auctoritas senatus.

(PPP, Perfekt und PlusquamPerfekt im Passiv)

Für die Bildung des Passivs des Perfektstammes benötigt man das Partizipium Perfekt Passiv (= PPP) und das Hilfsverb "esse". Wie die Bildung des Perfektstammes, so erfolgt auch die Bildung des PPP meist unregemäßig und muss daher eigens gelernt bzw. nachgeschlagen werden.
Präsensstamm, Perfektstamm und PPP gemeinsam stellen die Stammformen eines Verbums dar, die in den meisten Wörterbüchern wie folgt aufgelistet werden:

Stammformen bekannter Verben (+ PPP)
(Präsensstamm normal, Perfektstamm kursiv, PPP fett gedruckt)
iudico, iudicare, iudicavi, iudicatus -a -um (= geurteilt)
accuso, accusare, accusavi, accusatus -a -um (= angeklagt)
do, dare, dedi, datus -a -um (= gegeben)
teneo, tenére, tenui, tentus -a -um
iubeo, iubére, iussi, iussus -a -um
video, vidére, vidi, visus -a -um
dico, dícere, dixi, dictus -a -um
absolvo, absólvere, absolvi, absolutus -a -um
ago, ágere, egi, actus -a -um
facio, facere, feci, factus -a -um
delinquo, delínquere, deliqui, delictus -a -um
vinco, víncere, vici, victus -a -um
vincio, vincire, vinxi, vinctus -a -um
audio, audire, audivi, auditus -a -um
finio, finire, finivi, finitus -a -um

Beispiele für die Bildung von Perfekt und PlusquamPerf. Passiv:
accusatus est
damnati sunt
absoluta erat
auditi sumus
causa finita est
non factum erat
visus eras in urbe
moti sumus calamitate
ab amico adiuta eram

(Personalpronomen und Possesivpronomen)

Personalpronomen
  ich du sich
nom.
dat.
akk./abl.
ego
mihi
me
tu
tibi
te
......
sibi
se

  wir ihr
nom./akk.
dat./abl.
nos
nobis
vos
vobis

Possessivpronomen
(Possessivpronomen sind im Lateinischen wie Adjektive zu behandeln)
mein dein
meus mea meum tuus tua tuum
unser euer
noster nostra nostrum vester vestra vestrum

sein eigenes, ihr eigenes
suus sua suum

(Deponentien und Adjektive der i-Deklination)

Die Adjektive der i-Deklination

gleichen den Substantiven der konsonantischen Deklination (>Lectio 5). Es gelten jedoch folgende Abweichungen:
Ablativ Singular: - i statt - e
Genetiv Plural: - ium statt - um
Neutrum nom. und akk.: meist auf - e
Deklinations- und Kongruenzübungen
  Singular Plural
Nominativ casus difficilis casus difficiles
Genetiv casus difficilis casuum difficilium
Dativ casui difficili casibus difficilibus
Akkusativ casum difficilem casus difficiles
Ablativ casu difficili casibus difficilibus

ebenso: lex naturalis, causa gravis (=> interaktives Übungsprogramm)

>>>Die sogenannten Deponentien sind Verben mit passiver Form, jedoch aktiver Bedeutung!
Im Wörterbuch stehen sie demnach mit der Endung "-or"

Wichtige Deponentien:
utor, uti, usus sum = gebrauchen ( + Ablativ)
sequor, sequi, secutus sum = folgen (+ Akkusativ)
vereor, vereri, veritus sum = fürchten
moror, morari, moratus sum = sich aufhalten
morior, mori, mortuus sum = sterben
recordor, recordari, recordatus sum = sich erinnern

Übungssätze zu den Deponentien
Actor sequitur forum rei.
Actores forum rei secuti sunt.
Omnes populi communi hominum iure utuntur.
Omnes populi communi hominum iure usi sunt.

(Demonstrativpronomen)

Die Demonstrativpronomina

gleichen in ihrer Deklination weitgehend den Adjektiven der vokalischen Deklinationen. Es gelten jedoch prinzipiell folgende Abweichungen:
Genetiv Singular: -ius
Dativ Singular: -i

Das Demonstrativum is - ea - id (der - die - das)

  maskulin sing. feminin sing. neutrum sing.
Nominativ is ea id
Genetiv eius eius eius
Dativ ei ei ei
Akkusativ eum eam id
Ablativ eo ea eo

  maskulin plur. feminin plur. neutrum plur.
Nominativ ii eae ea
Genetiv eorum earum eorum
Dativ iis, eis iis, eis iis, eis
Akkusativ eos eas ea
Ablativ iis, eis iis, eis iis, eis

Die Demonstrativa hic-haec-hoc (dieser...) und ille-illa-illud (jener...)

  maskulin sing. feminin sing. neutrum sing.
Nominativ hic - ille haec - illa hoc - illud
Genetiv huius - illius huius - illius huius - illius
Dativ huic - illi huic - illi huic - illi
Akkusativ hunc - illum hanc - illam hoc - illud
Ablativ hoc - illo hac - illa hoc - illo

  maskulin plur. feminin plur. neutrum plur.
Nominativ hi - illi hae - illae haec - illa
Genetiv horum - illorum harum - illarum horum - illorum
Dativ his - illis his - illis his - illis
Akkusativ hos - illos has - illas haec - illa
Ablativ his - illis his - illis his - illis

(RELATIV- UND INTERROGATIVPRONOMEN, ERSTE TEXTE)

Das Relativum und Interrogativum qui - quae - quod (welcher - welche - welches)
  maskulin sing. feminin sing. neutrum sing.
Nominativ qui quae quod
Genetiv cuius cuius cuius
Dativ cui cui cui
Akkusativ quem quam quod
Ablativ quo qua quo

  maskulin plur. feminin plur. neutrum plur.
Nominativ qui quae quae
Genetiv quorum quarum quorum
Dativ quibus quibus quibus
Akkusativ quos quas quae
Ablativ quibus quibus quibus

Bekannte Ausdrücke
Status, quo
Condicio, sine qua non
Dies, a quo
Cui bono?

Kurze Übungssätze
Quis, quid, ubi, quibus auxiliis, cur, quomodo, quando? (Hexameter)
Bene iudicat, qui distinguit.
Eius nulla culpa est, cui parere necesse est.
Id, quod actum fuit, sequi debemus.
Is damnum dat, qui iubet dare.
Quod non est in actis, non est in mundo.
Nulla iniuria est, quae in volentem fiat.
Pater est, quem nuptiae demonstrant.
Qui suo iure utitur, nemini facit iniuriam.
Qui tacet, consentire videtur.
Quod non est licitum in lege, necessitas facit licitum.

Erste Übungstexte
(Gaius: röm Jurist der klass. Zeit. Sein Werk, die älteste systematische Darstellung des röm. Privatrechts, entstand um 160 n. Chr. und stellt die Grundlage für das ABGB dar.)
Gai Institutiones. 1,1 (=> vollständiger Text mit Übersetzung)

Omnes populi, qui legibus et moribus reguntur, partim suo proprio, partim communi omnium hominum iure utuntur. Nam quod quisque populus ipse sibi ius constituit, id ipsius proprium est vocaturque ius civile, quasi ius proprium civitatis. Quod vero naturalis ratio inter omnes homines constituit, id apud omnes populos peraeque custoditur vocaturque ius gentium, quasi quo iure omnes gentes utuntur. Populus itaque Romanus partim suo proprio, partim communi omnium hominum iure utitur. Quae singula qualia sint, suis locis proponemus.
Gai.inst. 1,2
Constant autem iura populi Romani ex legibus, plebiscitis, senatus consultis, constitutionibus principum, edictis eorum, qui ius edicendi habent, responsis prudentium.
Gai.inst. 1,3
Lex est, quod populus iubet atque constituit. Plebiscitum est, quod plebs iubet atque constituit. Plebs autem a populo eo distat, quod populi appellatione universi cives significantur, connumeratis et patriciis; plebis autem appellatione sine patriciis ceteri cives significantur.

(Adverb, Steigerung)

Adverbialformen: -e oder -iter
Komparativ: -ior (konsonant. Dekl.)
Superlativ: -issimus 3 (vokal. Dekl.)
Unregelmäßige Steigerung
Positiv Komparativ Superlativ
bonus 3 melior (n.: -ius) optimus 3
malus 3 peior (n.: -ius) pessimus 3
magnus 3 maior (n.: -ius) maximus 3
parvus 3 minor (n.: -us) minimus 3
multum plus plurimum

>> als beim Komparativ ist lateinisch quam

Übungssätze

Nemo plus commodi heredi suo relinquit, quam ipse habuit.
Nemo maiorem copiam ad alium transferre potest, quam ipse habet.
Nemo ex suo delicto meliorem suam condicionem facere potest.

(Konjunktive)

Alle Konjunktiv-Formen am Beispiel des Verbums vidére

>>Hauptzeitliche Konjunktive
Konjunktiv Präsens Aktiv (Bindevokal A + Personalendung)
vide-a-m vide-a-mus
vide-a-s vide-a-tis
vide-a-t vide-a-nt

Konjunktiv Präsens Passiv (Bindevokal A + Personalendung)
vide-a-r vide-a-mur
vide-a-ris vide-a-mini
vide-a-tur vide-a-ntur

>>>Achtung Ausnahme!!!

Für den Konjunktiv Präsens der A-Konjugation gilt:
Bindevokal E + Personalendung

Konj. Perfekt Aktiv (Perfektstamm + eri + Personalendung)
vid-eri-m vid-eri-mus
vid-eri-s vid-eri-tis
vid-eri-t vid-eri-nt

Konj Perf Passiv (PPP + Konj. Präs. von esse)
visus sim visi simus
visus sis visi sitis
visus sit visi sint

>>Nebenzeitliche Konjunktive
Konj. Imperf. Aktiv (Infinitiv Präs. + Personalendung)
videre-m videre-mus
videre-s videre-tis
videre-t videre-nt

Konj. Imperf. Passiv (Infinitiv Präs. + Personalendung)
videre-r videre-mur
videre-ris videre-mini
videre-tur videre-ntur

Konj. Plusqup. Aktiv (Perfektstamm + isse + Personalendung)
vid-isse-m vid-isse-mus
vid-isse-s vid-isse-tis
vid-isse-t vid-isse-nt

Konj. Plusqup. Passiv (PPP + Konj. Imp. von esse)
visus essem visi essemus
visus esses visi essetis
visus esset visi essent

Kurze Beispiele zum Konjunktiv im Hauptsatz

Imprimatur.
Vertatur. (vert.)
Audiatur et altera pars.
Bis de eadem re non sit actio.
Caveat emptor.

Konjunktiv im Nebensatz
Die wichtigsten Funktionen ergeben sich aus den Subjunktionen ut/ne, cum und si:
ut + Indikativ = wie
ut + Konjunktiv = dass, damit, so dass
ne + Konjunktiv = dass nicht, damit nicht
cum + Indikativ = wenn
cum + Konjunktiv = als/nachdem, weil, obwohl
si + Indikativ/Konjunktiv = falls

Übungssätze zum Konjunktiv im Nebensatz (ut/ne, cum, si)
Iudex damnatur, cum nocens absolvitur.
Iudex damnatur, cum nocens absolvatur.
Iudex non damnatur, cum nocens absolvatur.
Iudex damnatus est, cum nocens absolutus esset
Ut supra.
Leges breves sint, ut facilius teneantur.
Fiat iustitia, ne pereat mundus.
Cum lex Hortensia lata esset, cautum est, ut plebiscita universum populum tenerent.
Si illud facias, delinquas.
Si illud faceres, delinqueres.
Si illud fecisses, deliquisses.
Si reum accusavissem, damnatus esset.

(Partizip Präsens, Partizipialkonstruktionen)

Formen des Partizip Präsens am Beispiel von iudicare
iudic-a-ns
iudic-a-ntis
iudic-a-nti
iudic-a-ntem (neutrum: iudicans)
iudic-a-nte
iudic-a-ntes (neutrum: iudicantia)
iudic-a-ntium
iudic-a-ntibus
iudic-a-ntes (neutrum: iudicantia)
iudic-a-ntibus

Übungssätze zu Partizipialkonstruktionen

Volenti non fit iniuria.
Ignoranti possessio non acquiritur.
>>Spezialfall: Partizipialkonstruktion im Ablativ ("Ablativus absolutus")
Als Arbeitsübersetzung empfiehlt sich die Übersetzung des Ablativs mit "bei"
z.B.:
Absente reo = bei "abwesendem Angeklagten" = "in Abwesenheit des Angeklagten" oder "wobei der Angeklagte abwesend war".
Cessante occasione legis non cessat lex ipsa.
Cessante ratione legis cessat lex ipsa.
Condicione deficiente.
Lege non distinguente nec nostrum est distinguere.
Inimicis fugatis bene dormiverunt.
Epistula lecta tristes fuimus.

(Infinitivstrukturen)

Formen der Infinitive

Präsens Aktiv
je nach Konjugation: -are, -ere, -ire
Präsens Passiv
je nach Konjugation: -ari, -eri, -i, -iri
Perfekt Aktiv
für alle Konjugationen: Perfektstamm + isse
z.B.: iudicav-isse, dix-isse
Perfekt Passiv
für alle Konjugationen: PPP + esse
z.B.: iudicatus esse, dictum esse

Der "AcI" (Accusativus cum Infinitivo) im Deutschen und Lateinischen:

ich sehe, dassder Mannläuft.
ich seheden Mannlaufen.
videovirumcurrere.

ich sehe, dassder Manngelaufen ist.
..........
videovirumcucurrisse.

ich glaube, dassder Mannläuft.
..........
putovirumcurrere.

Übungssätze zum AcI
Creditor, qui permittit debitorem rem vendere, pignus dimittit.
Olim patricii dicebant plebiscitis se non teneri, quia sine auctoritate eorum facta essent.

(Gerundium und Gerundivum)

Zum Einstieg:
Was sind:
Agenden, Probanden, Diplomanden und Doktoranden?

Was bedeuten die Namen:
Amanda und Miranda?

Faustregel:
Verbalformen auf -ndus 3 (insbesondere aber die zahlreichen Formen auf -ndi und -ndum) sind im Deutschen mit "zu + Infinitiv" wiederzugeben.

Übungsbeispiele
Actio ad exhibendum
Addendum
Ad publicandum
Animus corrigendi
Animus nocendi
A verbis legis non est recedendum
Benignius leges interpretandae sunt, ut voluntas earum conservetur
De gustibus non est disputandum
Illustrandi causa
Interpretatione legum poenae molliendae sunt potius quam asperandae
Iustitia est constans et perpetua voluntas ius suum cuique tribuendi
Mutatis mutandis
Pacta sunt servanda
In omnibus quidem, maxime tamen in iure aequitas spectanda est.
>> Ausnahme:
Die Formen auf - ndo sind immer als Ablativ eines substantivierten Infinitvs aufzufassen.
z.B.:
agendo
cura in inspiciendo

Abschließende Übersetzungsübung

Digesten des Iustinian (Oströmischer Kaiser des 6.Jh.'s) 1,18
Ulpianus (röm. Jurist aus dem phöniz. Tyros. Wirkte unter Caracalla um 200 n. Chr) libro primo institutionum:
Iuri operam daturum prius nosse oportet, unde nomen iuris descendat. Est autem a iustitia appellatum: nam, ut eleganter Celsus definit, ius est ars boni et aequi.
§ 1 Cuius merito aliquis nos sacerdotes appellet: Iustitiam namque colimus et boni et aequi notitiam profitemur, aequum ab iniquo separantes, licitum ab illicito discernentes, bonos non solum metu poenarum, verum etiam praemiorum quoque exhortatione efficere cupientes, veramnisi fallorphilosophiam, non simulatam, affectantes.
§ 2 Huius studii duae sunt positiones, publicum et privatum. Publicum ius est, quod ad statum rei Romanae spectat, privatum, quod ad singulorum utilitatem: Sunt enim quaedam publice utilia, quaedam privatim. Publicum ius in sacris, in sacerdotibus, in magistratibus consistit. Privatum ius tripertitum est: Collectum etenim est ex naturalibus praeceptis aut gentium aut civilibus.

Ius naturale est, quod natura omnia animalia docuit: nam ius istud non humani generis proprium, sed omnium animalium, quae in terra, quae in mari nascuntur, avium quoque commune est. Hinc descendit maris atque feminae coniunctio, quam nos matrimonium appellamus, hinc liberorum procreatio, hinc educatio. Videmus etenim cetera quoque animalia, feras etiam istius iuris peritia censeri. Ius gentium est, quo gentes humanae utuntur. Quod a naturali recedere facile intellegere licet, cum illud omnibus animalibus, hoc solis hominibus inter se commune sit. Ius autem civile ius proprium est civitatis.
EXPLICIT LIBER